Drewniane skarby archeologiczne czyli… spotkanie botaniki i archeologii

„Duża część postępu w nauce była możliwa dzięki ludziom niezależnym lub myślącym nieco inaczej.”
/Chris Darimont/

Ostatnio podczas naszych wędrówek po Krakowie trafiliśmy na bardzo ciekawą wystawę plakatową: „Drewniane skarby archeologiczne świadectwem użytkowania drzew i krzewów w średniowiecznym gospodarstwie domowym” – mgr Katarzyna Cywa. Jak przeczytaliśmy, wystawa ta została zorganizowana w ramach projektu „Środowiskowe i technologiczne uwarunkowania doboru surowca drzewnego w polskich grodach i ośrodkach wczesnomiejskich – analiza ksylologiczna przedmiotów użytkowych”. Wystawa ta okazała się prawdziwą kopalnią wiedzy z zakresu botaniki i… archeologii. To naprawdę świetny przykład możliwości interdyscyplinarnego spojrzenia na różne aspekty wiedzy.

(Nie)Straszne terminy naukowe

Sformułowanie „analiza ksylologiczna” brzmi odrobinkę strasznie, prawda? Ale nie taki straszny diabeł, jak go malują! Wszyscy doskonale zdajemy sobie sprawę, że drewno było dość intensywnie wykorzystywane przez człowieka już w okresie średniowiecza. Stanowiska archeologiczne w różnych częściach polski (i nie tylko) pozwalają nam odkrywać różne przedmioty użytkowe z tego okresu. Współcześnie na podstawie budowy anatomicznej można oznaczyć drewno z którego zostały wykonane te przedmioty. Tak też można określić jaki rodzaj drewna był najchętniej wykorzystywany do celów użytkowych.
Wystawę „Drewniane skarby archeologiczne świadectwem użytkowania drzew i krzewów w średniowiecznym gospodarstwie domowym” możecie zobaczyć w Krakowie przy Instytucie Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk na ulicy Lubicz 46 (tuż przy gmachu Opery Krakowskiej).

Drewniane skarby archeologiczne czyli średniowieczny design

Wiedzieliście, że średniowieczni rzemieślnicy użytkowali aż 28 różnych taksonów drzew i krzewów?! Najchętniej wybierano drewno: sosny zwyczajnej, dębu, jesionu wyniosłego i olszy.

Sosna zwyczajna kiedyś i dziś

Postanowiliśmy sprawdzić na mapie zasięg występowania tej rośliny. Okazało się, że gatunek ten występuje na terenie całej Polski z wyjątkiem Bieszczad. Współcześnie drewno sosny wykorzystuje się m.in w budownictwie i przemyśle celulozowo – papierniczym. Z sosny wyrabia się także meble i piękne parkiety. Cenny surowiec zielarski i farmaceutyczny stanowią zaś igły, pączki i młode gałęzie.
A jak było w średniowieczu? Katalog przedmiotów jest naprawdę imponujący! Niektóre zastosowania to np:: elementy konstrukcyjne, chochle, czółenka tkackie, koła, nasady strzał, talerze, kosze. deska sedesowa (!), rękojeści i skoble.

Nas najbardziej zaskoczyły dwa inne zastosowania… Otóż popiół sosnowy podobno uśmierzał ból zęba a trumna sosnowa zapewniała pokój wieczny.

Z dębem przez wieki…

Wiedzieliście, że dąb szypułkowy występuje na terenie całego kraju a jego kuzyn dąb bezszypułkowy już nie? Dąb bezszypułkowy nie występuje w północno – wschodniej części Polski. Oba te gatunki należą do naszych gatunków rodzimych. Współczesne wykorzystanie drewna dębowego jest naprawdę duże. Dąb znajdziemy min. w budownictwie lądowym i wodnym, kolejnictwie czy meblarstwie. Z drewna dębowego wyrabia się także wyroby bednarskie a nawet części instrumentów muzycznych oraz… beczki do wina. Nasze babcie umiały wykorzystywać korę i liście dębu jako surowiec zielarski. Jednak dopiero z tej wystawy dowiedzieliśmy się, że żołędzie są cennym surowcem spożywczym do produkcji kawy, a z narośli (galasów) na liściach dębów wytwarzano dawniej atrament. To co jeszcze nas zaskoczyło to fakt, że drewno dębu szypułkowego po przebywaniu w specyficznych warunkach stałej wilgotności ulega przemianie w tzw. czarny dąb czyli „polski heban”. Tymczasem nasze prababcie pewnie potwierdziłyby wierzenia, że chleb nie uda się jeżeli nie zostanie wyrobiony w dębowej dzieży.

Jesion czyli oliwkowate polskie cudo

Jesion wyniosły – wiedzieliście że, gatunek ten ma drewno sprężyste giętkie i trwałe? Być może dlatego współcześnie robi się z niego nie tylko meble i okleiny ale także… śmigła i sprzęt sportowy. Liście i korę tego drzewa doceniają nie tylko zielarze ale i farmaceuci. Nas zaskoczyła informacja, że z jesionu miały być wykonane dzidy i strzały amora. Na wystawie mogliśmy zobaczyć jesionowe talerze, miski, chochle, tłuczek a nawet manierkę.

Trzy oblicza olszy

Jak sprawdziliśmy gatunki rodzime Olszy w Polsce to: olsza czarna, olsza szara (biała) oraz olsza zielona. Co ciekawe olsza czarna jest wysokim drzewem rosnącym do 25 m wysokości. Tymczasem olsza zielona to krzew rosnący do wysokości zaledwie 2 m. Olsza szara zaś chociaż dorasta do 20 m to często rośnie krzaczasto. Współcześnie szyszki, gałązki i kora stanowią cenny surowiec zielarski. Kora zaś ma szerokie zastosowanie w przemyśle garbarskim i farbiarskim. Sporym zaskoczeniem było dla nas, że z drewna tego drzewa robi się okładki ołówków, przybory kreślarskie i … węgiel do wyrobu prochu. Nic jednak nie pobije informacji, że drewno to ulega petryfikacji (jest bardzo trwałe pod wodą). Hm… czyli coś w sam raz dla miłośników Harrego Pottera!